Project Period: October 2013 – December 2014
Project Status: กำลังดำเนินการ
Principal Investigator: Kritaya Archavanitkul
วัตถุประสงค์:
สนับสนุนโดย สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.)
ดำเนินงานโดย สมาคมนักวิจัยประชากรและสังคม
พฤศจิกายน 2556-มกราคม 2558
ภาคียุทธศาสตร์: กรมราชทัณฑ์ กระทรวงยุติธรรม สถาบันเพื่อการยุติธรรมแห่งประเทศไทย และคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ
หลักการและเหตุผล
It is said that no one truly knows a nation until one has been inside its jails. A nation should not be judged
by how it treats its highest citizens, but its lowest ones.
Nelson Mandela
ก่อนพ.ศ. 2538 ตัวเลขจำนวนผู้ต้องขังในประเทศไทยมีต่ำกว่าหนึ่งแสนคน แต่มาเพิ่มมากขึ้น อย่างชัดเจนในช่วง พ.ศ. 2544 ที่ทะยานสูงไปถึง 2.5 แสนคน ซึ่งเป็นปีที่มีการประกาศนโยบายสงครามต้านยาเสพติด จำนวนนักโทษที่เพิ่มขึ้นส่วนใหญ่จึงเกี่ยวข้องกับคดียาเสพติดที่สูงขึ้นอย่างมากใน
ช่วงเวลานั้น
ตาราง 1 จำนวนนักโทษในประเทศไทย พ.ศ. 2535-2556
| พ.ศ. | จำนวนนักโทษ | อัตราต่อแสน |
|---|---|---|
| 2535 | 73,309 | 126ก |
| 2538 | 111,028 | 186ก |
| 2541 | 134,451 | 267ก |
| 2544 | 250,903 | 393ก |
| 2547 | 167,142 | 253ก |
| 2550 | 138,656 | 249ก |
| 2553 | 200,280 | 290ก |
| 2556 | 228,813 | 373ข |
ที่มา: ก. http://www.prisonstudies.org/info/worldbrief/wpb_country_print.php?country=114. Retrieved May 7, 2013
ข.ศูนย์ข้อมูลข่าวสาร กรมราชทัณฑ์ http://www.correct.go.th/correct2009/stat.html
อย่างไรก็ตาม จำนวนผู้ต้องขังในเรือนจำของประเทศไทยนั้น มิได้เป็นนักโทษคดีเด็ดขาดที่หมายถึงมีคำพิพากษาเป็นที่สิ้นสุดแล้ว แต่ยังรวมผู้ต้องขังอีก 3 ประเภทคือ (1) ผู้ต้องขังที่คดีผ่านศาลชั้นต้นหรืออุทธรณ์แล้ว และอยู่ระหว่างการอุทธรณ์ หรือฎีกา (2) ผู้ต้องขังที่อยู่ระหว่างการไต่สวน พิจารณาคดี และ (3) ผู้ต้องขังที่อยู่ระหว่างการสอบสวนของเจ้าหน้าที่ตำรวจ ที่อาจถูกส่งฟ้องหรือไม่ก็ได้ ผู้ต้องขัง 3 กลุ่มนี้ ถูกจำขังไว้ก็เพราะไม่สามารถขอประกันตัวได้ ไม่ว่าจะด้วยเหตุผลใด ๆ ก็ตาม ส่วนใหญ่ของผู้ต้องขังในกลุ่มนี้จึงเป็นคนยากจนเพราะไม่มีเงินหรือหลักทรัพย์มาประกันตน สะท้อนว่าระบบการประกันตัวยังไม่มีมาตรฐาน บางคนถูกกล่าวหาด้วยโทษเล็กน้อยแต่ต้องวางหลักประกันเกือบเทียบเท่าคดีฆ่าคนตาย
ตาราง 2 แสดงจำนวนนักโทษในปี 2556 จำแนกตามเพศและประเภทผู้ต้องขัง เห็นได้ว่าจำนวนผู้ต้องขังเป็นชายมากกว่าผู้ต้องขังหญิงสูงถึง 5.9 เท่า แต่เมื่อจำแนกเป็นประเภทผู้ต้องขังเปรียบเทียบระหว่างชายและหญิงแล้วไม่แตกต่างกันนัก คือ เป็นนักโทษเด็ดขาดประมาณร้อยละ 73 (ดูรูป 1)
ตาราง 2 จำนวนผู้ต้องขังทั้งประเทศแยกเพศและประเภทผู้ต้องขัง สำรวจเมื่อ 1 เมษายน 2556
| ประเภท | ชาย | หญิง | รวม | ร้อยละ (%) |
|---|---|---|---|---|
| 1. นักโทษเด็ดขาด | 166,454 | 28,313 | 194,767 | 72.74 |
| 2. ผู้ต้องขังระหว่าง | 60,587 | 10,453 | 71,040 | 26.53 |
| 2.1 อุทธรณ์-ฎีกา | 31,176 | 4,836 | 36,012 | 13.45 |
| 2.2 ไต่สวน-พิจารณา | 9,856 | 1,894 | 11,750 | 4.39 |
| 2.3 สอบสวน | 19,555 | 3,723 | 23,278 | 8.69 |
| 3. เยาวชนที่ฝากขัง | 233 | 14 | 247 | 0.09 |
| 4. ผู้ถูกกักกัน | 17 | 3 | 20 | 0.01 |
| 5. ผู้ต้องกักขัง | 1,522 | 169 | 1,691 | 0.63 |
| รวมผู้ต้องราชทัณฑ์ | 228,813 | 38,952 | 267,765 | 100.00 |
ที่มา : ศูนย์ข้อมูลข่าวสาร กรมราชทัณฑ์ http://www.correct.go.th/correct2009/stat.html
รูป 1 แสดงประเภทผู้ต้องขังเปรียบเทียบระหว่างผู้ต้องขังชายและผู้ต้องขังหญิง
การที่จำนวนผู้ต้องขังมีสูงร่วม 3 แสนคน ทำให้ปัญหาในเรือนจำที่เป็นอันดับแรก และมีการกล่าวถึงมากที่สุดคือ ปัญหา 'คนล้นคุก' โดยหากคำนวณจากพื้นที่เรือนจำทั่วประเทศจำนวน 145 แห่ง ตามความจุมาตรฐานนักโทษ 1 คนต่อพื้นที่ 2.25 ตารางเมตร คิดเป็นความจุเพียง 109,087 คน1 ดังนั้น จากตัวเลขปี 2556 เรือนจำของไทยมีผู้ต้องขังเกินความจุมาตรฐานสูงถึง 119,726 คน! ข้อเท็จจริงนี้ถูกระบุในรายงานสิทธิมนุษยชนประจำปี 2555 ของสหรัฐอเมริกาที่ชี้ว่า "ไทย" มีปัญหาสภาพเรือนจำแออัดคับแคบมาก2
รายงานวิจัยเรื่อง "คุกไทย 2554" ของสมาคมสิทธิเสรีภาพของประชาชน ระบุถึงสภาพปัญหาของเรือนจำไทย นอกจากการที่คนมากเกินพื้นที่แล้ว ยังมีปัญหาที่เชื่อมโยงกับสุขอนามัยทั้งทางกายและจิตใจของผู้ต้องขังอีกจำนวนมาก ได้แก่ จำนวนแพทย์และพยาบาลไม่เพียงพอต่อผู้ต้องขังที่ป่วย
โดยเฉพาะแพทย์ทางด้านจิตเวชขาดแคลนมาก ทั้งที่ผู้ต้องขังจำนวนมากมีปัญหาสภาพทางจิต ปัญหาการขาดแคลนน้ำในหลายเรือนจำ3
ข้อค้นพบที่น่าสนใจจากรายงานนี้คือ ผู้ต้องขังหญิงไม่เพียงมีสภาพความเป็นอยู่ที่แออัดกว่า แต่ยังถูกควบคุมอย่างเข้มงวดในกฎเกณฑ์การปฏิบัติตัวมากกว่าผู้ต้องขังชายมาก ทำให้ผู้ต้องขังหญิงส่วนใหญ่รู้สึกถูกกดดันและมีความเครียดสูงกว่าผู้ต้องขังชาย ผู้ต้องขังหญิงจึงเป็นประชากรกลุ่มเฉพาะที่สมควรได้รับการพิจารณาในเชิงยุทธศาสตร์เพื่อพัฒนาสร้างเสริมคุณภาพชีวิต
สำนักงานสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) จึงได้จัดประชุมหารือเพื่อจัดทำกรอบยุทธศาสตร์พัฒนาคุณภาพชีวิตของผู้ต้องขังหญิง เมื่อวันที่ 2 เมษายน 2556 โดยสำนัก 9 ที่ทำงานสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาวะประชากรกลุ่มเฉพาะ และได้ข้อสรุปของกรอบแนวคิดในการทำงานว่า นอกจากงานที่ต้องทำกับผู้ต้องขังหญิงและเจ้าหน้าที่โดยตรงในเรือนจำ โดยเฉพาะการเยียวยาด้านจิตใจและสร้างเสริมพลังภายในตัวตนของผู้ต้องขังหญิงแล้ว ยังควรต้องทำงานกับชุมชนเพื่อเตรียมความพร้อมของพื้นที่ภายนอก ที่จะช่วยโอบอุ้มให้ผู้ต้องขังหญิง มีโอกาสกลับคืนสู่สังคมได้อย่างยั่งยืนด้วย
งานอีกส่วนหนึ่งที่สำคัญคือการขับเคลื่อนเชิงนโยบายเพื่อให้เกิดการปฏิรูประบบเรือนจำ และระบบยุติธรรมที่เกี่ยวข้อง ซึ่งเป็นที่มาของโครงการวิจัยและรณรงค์เชิงนโยบายนี้ ที่กำหนดเป้าหมายเพื่อสื่อสารสาธารณะกับภาคีเครือข่ายที่มีส่วนเกี่ยวข้องกับงานราชทัณฑ์ และกระบวนการยุติธรรมที่เกี่ยวข้อง และสื่อมวลชน โดยมุ่งหวังให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเชิงระบบที่เป็นธรรมยิ่งขึ้นต่อผู้ต้องขังหญิงต่อไปในอนาคต
รายละเอียดกิจกรรมของโครงการ
- ทำการศึกษาวิจัยเอกสารสถานการณ์เรือนจำในประเทศไทย โดยเฉพาะเรือนจำผู้ต้องขังหญิง
- เก็บข้อมูลสถานการณ์จริงในเรือนจำผู้ต้องขังหญิงในหลากหลายลักษณะทั่วทุกภาคของประเทศไทยประมาณ 12 แห่ง
- จากกิจกรรมที่ 1 และ 2 ผนวกการจัดประชุมหารือกับคณะนักวิจัยอีก 3 โครงการ4 ที่ลงทำงานในเรือนจำผู้ต้องขังหญิง ร่วมพัฒนาเป็นหัวข้อการจัดประชุมเชิงนโยบาย รวม 5 เรื่อง
- จัดเวทีประชุมเชิงนโยบายนำเสนอเรื่องที่ต้องการปฏิรูปกับตัวแทนภาคีองค์กรที่มีผู้ส่วนร่วมประมาณ 40-50 คน รวม 5 ครั้ง
- หลังจากการประชุมประมาณ 1 เดือน จะมีผลการประชุมออกเป็นข้อเสนอเชิงนโยบาย (policy brief) ประมาณ 4 หน้า เพื่อนำเสนอผลต่อสื่อและภาคีที่ทำงานเกี่ยวข้องทุกฝ่าย
- จัดเวทีนำเสนอแผนการปฏิรูปเรือนจำผู้ต้องขังหญิงและระบบยุติธรรมที่เกี่ยวข้องจำ ต่อภาคีเครือข่ายและสื่อมวลชน
หัวข้อการจัดประชุมเชิงนโยบาย 5 เรื่อง
| เรื่อง | วันที่ เดือน ปี และสถานที่ |
|---|---|
| 1. ผู้ต้องขังหญิงล้นคุก | อังคาร 29 ก.ค. 2557 สำนักงานคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ |
| 2. ปัญหาสุขภาพอนามัยเจริญพันธุ์และสุขภาพจิตผู้ต้องขังหญิง | ปลายกันยายน 2557 จะกำหนดวันที่แน่นอนต่อไป |
| 3. การพัฒนาศักยภาพเจ้าหน้าที่ที่ทำงานในเรือนจำผู้ต้องขังหญิง | ปลายตุลาคม 2557 จะกำหนดวันที่แน่นอนต่อไป |
| 4. สถานการณ์และปัญหาผู้ต้องขังหญิงต่างชาติ* | ปลายพฤศจิกายน 2557 จะกำหนดวันที่แน่นอนต่อไป |
| 5. การคืนผู้ต้องขังหญิงกลับสู่ชุมชน* | ปลายพฤศจิกายน 2557 จะกำหนดวันที่แน่นอนต่อไป |
* จัดวันเดียวกัน
1 กรมราชทัณฑ์เร่งแก้วิกฤติคุกไม่พอขังนักโทษอาชญากรรายใหญ่. 23 มิถุนายน 2552. ค้นเมื่อ 7 พฤษภาคม 2556, จาก รัฐบาลไทย เว็บไซต์: http://www.thaigov.go.th/th/useful-information/item/32847-.html.
2 รายงานสิทธิมนุษยชนสหรัฐชี้ "ไทย" มีปัญหาเสรีภาพทางความคิด-สภาพเรือนจำแย่. 15 พฤษภาคม 2556. ข่าวสด.
3 เปิดคุกไทย 2554 เทียบคุกฝรั่งเศส และบางคำตอบจากราชทัณฑ์. 6 มิถุนายน 2554. ค้นเมื่อ 7 พฤษภาคม 2556, จาก ประชาไทย เว็บไซต์: http://prachatai.com/journal/2011/06/35301.
4 โครงการวิจัยปฏิรูปเรือนจำ: สร้างชุมชนแห่งความห่วงใย เพื่อพัฒนาชีวิตผู้ต้องขังหญิง ดำเนินงานโดย รศ.ดร.นภาภรณ์ หะวานนท์ และคณะ; โครงการยุทธศาสตร์การพัฒนาคุณภาพชีวิตสตรีที่เข้าสู่กระบวนการยุติธรรม ดำเนินงานโดยรศ.อภิญญา เวชยชัย และคณะ; และโครงการ "จากใจสู่ใจ…คุณค่า ความสุข และพลังภายในที่แท้จริง" ดำเนินงานโดยนักวิจัยจากศูนย์จิตตปัญญา มหาวิทยาลัยมหิดล
วีดิโอที่เกี่ยวข้องกับโครงการ
-
เรื่องที่ 1 Just 2.25 sq.m.
เนื้อหาเกี่ยวกับความเป็นอยู่ที่แออัดของผู้ต้องขังหญิงที่เพิ่มมากขึ้นทุกปี -
เรื่องที่ 2 ความไม่มีโรคเป็นมากกว่าลาภอันประเสริฐ
เนื้อหาเป็นเรื่องสุขภาพของผู้ต้องขังหญิง -
เรื่องที่ 3 พันธะและหน้าที่
เนื้อหาเกี่ยวกับชีวิตของเจ้าหน้าที่ราชทัณฑ์ในแดนหญิง -
เรื่องที่ 4 คืนถิ่น
เนื้อหาเป็นเรื่องการคืนผู้ต้องขังหญิงสู่ชุมชน -
เรื่องที่ 5 กลับบ้าน
เนื้อหาว่าด้วยชีวิตและการส่งตัวผู้ต้องขังหญิงต่างชาติกลับประเทศ
