สนับสนุนโดย สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.)
ดำเนินงานโดย สมาคมนักวิจัยประชากรและสังคม
พฤศจิกายน 2556-มกราคม 2558

ภาคียุทธศาสตร์: กรมราชทัณฑ์ กระทรวงยุติธรรม สถาบันเพื่อการยุติธรรมแห่งประเทศไทย และคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ

หลักการและเหตุผล

It is said that no one truly knows a nation until one has been inside its jails. A nation should not be judged
by how it treats its highest citizens, but its lowest ones.
Nelson Mandela

ก่อนพ.ศ. 2538 ตัวเลขจำนวนผู้ต้องขังในประเทศไทยมีต่ำกว่าหนึ่งแสนคน แต่มาเพิ่มมากขึ้น อย่างชัดเจนในช่วง พ.ศ. 2544 ที่ทะยานสูงไปถึง 2.5 แสนคน ซึ่งเป็นปีที่มีการประกาศนโยบายสงครามต้านยาเสพติด จำนวนนักโทษที่เพิ่มขึ้นส่วนใหญ่จึงเกี่ยวข้องกับคดียาเสพติดที่สูงขึ้นอย่างมากใน
ช่วงเวลานั้น

ตาราง 1 จำนวนนักโทษในประเทศไทย พ.ศ. 2535-2556

ที่มา: ก. http://www.prisonstudies.org/info/worldbrief/wpb_country_print.php?country=114. Retrieved May 7, 2013
ข.ศูนย์ข้อมูลข่าวสาร กรมราชทัณฑ์ http://www.correct.go.th/correct2009/stat.html

อย่างไรก็ตาม จำนวนผู้ต้องขังในเรือนจำของประเทศไทยนั้น มิได้เป็นนักโทษคดีเด็ดขาดที่หมายถึงมีคำพิพากษาเป็นที่สิ้นสุดแล้ว แต่ยังรวมผู้ต้องขังอีก 3 ประเภทคือ (1) ผู้ต้องขังที่คดีผ่านศาลชั้นต้นหรืออุทธรณ์แล้ว และอยู่ระหว่างการอุทธรณ์ หรือฎีกา (2) ผู้ต้องขังที่อยู่ระหว่างการไต่สวน พิจารณาคดี และ (3) ผู้ต้องขังที่อยู่ระหว่างการสอบสวนของเจ้าหน้าที่ตำรวจ ที่อาจถูกส่งฟ้องหรือไม่ก็ได้ ผู้ต้องขัง 3 กลุ่มนี้ ถูกจำขังไว้ก็เพราะไม่สามารถขอประกันตัวได้ ไม่ว่าจะด้วยเหตุผลใด ๆ ก็ตาม ส่วนใหญ่ของผู้ต้องขังในกลุ่มนี้จึงเป็นคนยากจนเพราะไม่มีเงินหรือหลักทรัพย์มาประกันตน สะท้อนว่าระบบการประกันตัวยังไม่มีมาตรฐาน บางคนถูกกล่าวหาด้วยโทษเล็กน้อยแต่ต้องวางหลักประกันเกือบเทียบเท่าคดีฆ่าคนตาย

ตาราง 2 แสดงจำนวนนักโทษในปี 2556 จำแนกตามเพศและประเภทผู้ต้องขัง เห็นได้ว่าจำนวนผู้ต้องขังเป็นชายมากกว่าผู้ต้องขังหญิงสูงถึง 5.9 เท่า แต่เมื่อจำแนกเป็นประเภทผู้ต้องขังเปรียบเทียบระหว่างชายและหญิงแล้วไม่แตกต่างกันนัก คือ เป็นนักโทษเด็ดขาดประมาณร้อยละ 73 (ดูรูป 1)

ตาราง 2 จำนวนผู้ต้องขังทั้งประเทศแยกเพศและประเภทผู้ต้องขัง สำรวจเมื่อ 1 เมษายน 2556

ที่มา : ศูนย์ข้อมูลข่าวสาร กรมราชทัณฑ์ http://www.correct.go.th/correct2009/stat.html

รูป 1 แสดงประเภทผู้ต้องขังเปรียบเทียบระหว่างผู้ต้องขังชายและผู้ต้องขังหญิง

การที่จำนวนผู้ต้องขังมีสูงร่วม 3 แสนคน ทำให้ปัญหาในเรือนจำที่เป็นอันดับแรก และมีการกล่าวถึงมากที่สุดคือ ปัญหา 'คนล้นคุก' โดยหากคำนวณจากพื้นที่เรือนจำทั่วประเทศจำนวน 145 แห่ง ตามความจุมาตรฐานนักโทษ 1 คนต่อพื้นที่ 2.25 ตารางเมตร คิดเป็นความจุเพียง 109,087 คน¹ ดังนั้น จากตัวเลขปี 2556 เรือนจำของไทยมีผู้ต้องขังเกินความจุมาตรฐานสูงถึง 119,726 คน! ข้อเท็จจริงนี้ถูกระบุในรายงานสิทธิมนุษยชนประจำปี 2555 ของสหรัฐอเมริกาที่ชี้ว่า "ไทย" มีปัญหาสภาพเรือนจำแออัดคับแคบมาก²

รายงานวิจัยเรื่อง "คุกไทย 2554" ของสมาคมสิทธิเสรีภาพของประชาชน ระบุถึงสภาพปัญหาของเรือนจำไทย นอกจากการที่คนมากเกินพื้นที่แล้ว ยังมีปัญหาที่เชื่อมโยงกับสุขอนามัยทั้งทางกายและจิตใจของผู้ต้องขังอีกจำนวนมาก ได้แก่ จำนวนแพทย์และพยาบาลไม่เพียงพอต่อผู้ต้องขังที่ป่วย
โดยเฉพาะแพทย์ทางด้านจิตเวชขาดแคลนมาก ทั้งที่ผู้ต้องขังจำนวนมากมีปัญหาสภาพทางจิต ปัญหาการขาดแคลนน้ำในหลายเรือนจำ³

ข้อค้นพบที่น่าสนใจจากรายงานนี้คือ ผู้ต้องขังหญิงไม่เพียงมีสภาพความเป็นอยู่ที่แออัดกว่า แต่ยังถูกควบคุมอย่างเข้มงวดในกฎเกณฑ์การปฏิบัติตัวมากกว่าผู้ต้องขังชายมาก ทำให้ผู้ต้องขังหญิงส่วนใหญ่รู้สึกถูกกดดันและมีความเครียดสูงกว่าผู้ต้องขังชาย ผู้ต้องขังหญิงจึงเป็นประชากรกลุ่มเฉพาะที่สมควรได้รับการพิจารณาในเชิงยุทธศาสตร์เพื่อพัฒนาสร้างเสริมคุณภาพชีวิต

สำนักงานสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) จึงได้จัดประชุมหารือเพื่อจัดทำกรอบยุทธศาสตร์พัฒนาคุณภาพชีวิตของผู้ต้องขังหญิง เมื่อวันที่ 2 เมษายน 2556 โดยสำนัก 9 ที่ทำงานสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาวะประชากรกลุ่มเฉพาะ และได้ข้อสรุปของกรอบแนวคิดในการทำงานว่า นอกจากงานที่ต้องทำกับผู้ต้องขังหญิงและเจ้าหน้าที่โดยตรงในเรือนจำ โดยเฉพาะการเยียวยาด้านจิตใจและสร้างเสริมพลังภายในตัวตนของผู้ต้องขังหญิงแล้ว ยังควรต้องทำงานกับชุมชนเพื่อเตรียมความพร้อมของพื้นที่ภายนอก ที่จะช่วยโอบอุ้มให้ผู้ต้องขังหญิง มีโอกาสกลับคืนสู่สังคมได้อย่างยั่งยืนด้วย

งานอีกส่วนหนึ่งที่สำคัญคือการขับเคลื่อนเชิงนโยบายเพื่อให้เกิดการปฏิรูประบบเรือนจำ และระบบยุติธรรมที่เกี่ยวข้อง ซึ่งเป็นที่มาของโครงการวิจัยและรณรงค์เชิงนโยบายนี้ ที่กำหนดเป้าหมายเพื่อสื่อสารสาธารณะกับภาคีเครือข่ายที่มีส่วนเกี่ยวข้องกับงานราชทัณฑ์ และกระบวนการยุติธรรมที่เกี่ยวข้อง และสื่อมวลชน โดยมุ่งหวังให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเชิงระบบที่เป็นธรรมยิ่งขึ้นต่อผู้ต้องขังหญิงต่อไปในอนาคต

รายละเอียดกิจกรรมของโครงการ

1. ทำการศึกษาวิจัยเอกสารสถานการณ์เรือนจำในประเทศไทย โดยเฉพาะเรือนจำผู้ต้องขังหญิง
2. เก็บข้อมูลสถานการณ์จริงในเรือนจำผู้ต้องขังหญิงในหลากหลายลักษณะทั่วทุกภาคของประเทศไทยประมาณ 12 แห่ง
3. จากกิจกรรมที่ 1 และ 2 ผนวกการจัดประชุมหารือกับคณะนักวิจัยอีก 3 โครงการ4 ที่ลงทำงานในเรือนจำผู้ต้องขังหญิง ร่วมพัฒนาเป็นหัวข้อการจัดประชุมเชิงนโยบาย รวม 5 เรื่อง
4. จัดเวทีประชุมเชิงนโยบายนำเสนอเรื่องที่ต้องการปฏิรูปกับตัวแทนภาคีองค์กรที่มีผู้ส่วนร่วมประมาณ 40-50 คน รวม 5 ครั้ง
5. หลังจากการประชุมประมาณ 1 เดือน จะมีผลการประชุมออกเป็นข้อเสนอเชิงนโยบาย (policy brief) ประมาณ 4 หน้า เพื่อนำเสนอผลต่อสื่อและภาคีที่ทำงานเกี่ยวข้องทุกฝ่าย
6. จัดเวทีนำเสนอแผนการปฏิรูปเรือนจำผู้ต้องขังหญิงและระบบยุติธรรมที่เกี่ยวข้องจำ ต่อภาคีเครือข่ายและสื่อมวลชน

หัวข้อการจัดประชุมเชิงนโยบาย 5 เรื่อง

* จัดวันเดียวกัน

¹ กรมราชทัณฑ์เร่งแก้วิกฤติคุกไม่พอขังนักโทษอาชญากรรายใหญ่. 23 มิถุนายน 2552. ค้นเมื่อ 7 พฤษภาคม 2556, จาก รัฐบาลไทย เว็บไซต์: http://www.thaigov.go.th/th/useful-information/item/32847-.html.
² รายงานสิทธิมนุษยชนสหรัฐชี้ "ไทย" มีปัญหาเสรีภาพทางความคิด-สภาพเรือนจำแย่. 15 พฤษภาคม 2556. ข่าวสด.
³ เปิดคุกไทย 2554 เทียบคุกฝรั่งเศส และบางคำตอบจากราชทัณฑ์. 6 มิถุนายน 2554. ค้นเมื่อ 7 พฤษภาคม 2556, จาก ประชาไทย เว็บไซต์: http://prachatai.com/journal/2011/06/35301.
⁴ โครงการวิจัยปฏิรูปเรือนจำ: สร้างชุมชนแห่งความห่วงใย เพื่อพัฒนาชีวิตผู้ต้องขังหญิง ดำเนินงานโดย รศ.ดร.นภาภรณ์ หะวานนท์ และคณะ; โครงการยุทธศาสตร์การพัฒนาคุณภาพชีวิตสตรีที่เข้าสู่กระบวนการยุติธรรม ดำเนินงานโดยรศ.อภิญญา เวชยชัย และคณะ; และโครงการ "จากใจสู่ใจ...คุณค่า ความสุข และพลังภายในที่แท้จริง" ดำเนินงานโดยนักวิจัยจากศูนย์จิตตปัญญา มหาวิทยาลัยมหิดล

วีดิโอที่เกี่ยวข้องกับโครงการ

• เรื่องที่ 1 Just 2.25 sq.m. 
  เนื้อหาเกี่ยวกับความเป็นอยู่ที่แออัดของผู้ต้องขังหญิงที่เพิ่มมากขึ้นทุกปี
• เรื่องที่ 2 ความไม่มีโรคเป็นมากกว่าลาภอันประเสริฐ 
  เนื้อหาเป็นเรื่องสุขภาพของผู้ต้องขังหญิง
• เรื่องที่ 3 พันธะและหน้าที่ 
  เนื้อหาเกี่ยวกับชีวิตของเจ้าหน้าที่ราชทัณฑ์ในแดนหญิง
• เรื่องที่ 4 คืนถิ่น  
  เนื้อหาเป็นเรื่องการคืนผู้ต้องขังหญิงสู่ชุมชน
• เรื่องที่ 5 กลับบ้าน   
  เนื้อหาว่าด้วยชีวิตและการส่งตัวผู้ต้องขังหญิงต่างชาติกลับประเทศ